Президенттің саяси реформалар бағдарламасының 10 бағыты қандай?

Бағдарламада президент өкілеттілігін шектеу, сайлау жүйесін өзгерту, саяси партияларды тіркеу процедурасын жеңілдету секілді іс-шаралар көзделген.

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына жолдауында саяси реформалар жөніндегі бағдарламасын таныстырды. jaraina.kz бағдарламаның негізгі тұстарын түсіндіреді.

№1. Жаңа саяси реформалардың тұжырымдамалық негіздері

Суперпрезиденттік басқару формасынан Парламенті мықты Президенттік республика тәсіліне түбегейлі өту;
«Мықты Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласын іс жүзінде орындау;
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын дамытуға бағытталған саяси реформалардың 4 пакетінің лайықты жалғасы;
Реформалар жүйелі әрі кешенді түрде іске асады. Негізгі саяси институттардың барлығын қамтиды;
Реформаны жүзеге асыру барысында Конституцияның 30-дан астам бабына, 7 Конституциялық заңға және 15-тен аса заңға өзгеріс енгізу көзделеді;
Реформалар барлық деңгейдегі билік өкілдеріне де, қоғамға да жаңа моральдікэтикалық ұстаным ұсынады;
Президент бағдарламасында қоғам қайраткерлерінің, сарапшылардың, ҮЕҰ-дың пікірлері мен ұсыныстары ескерілді. ҰҚСК мүшелерімен және аймақтарда талқылаулар жүргізілді. Парламент депутаттарының, Конституциялық Кеңестің, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғарғы соттың ұсынымдары назарға алынды.

№2. Саяси реформалардың ерекшеліктері мен бағыттары

Президент өкілеттілігін шектеу;
Пропорционалды және мажоритарлы аралас сайлау жүйесін енгізу;
Парламентті қалыптастыру тәртібі мен функцияларын қайта жасақтау;
Мәслихаттардың рөлін күшейту;
Саяси партияларды тіркеу процедурасын жеңілдету. Партиялық жүйенің мүмкіндіктерін кеңейту;
Сайлау процессін жетілдіру;
Сот жүйесінің тәуелсіздігі мен ашықтығы;
Азаматтық қоғам институттары мен БАҚ өкілдерінің рөлін арттыру;
Азаматтардың негізгі құқықтарын қорғау.

№3. Президенттік өкілеттілікке шамадан тыс үстемдік беруден бас тарту

Президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызмет және квазимемлекеттік сектор басшысы болуына тыйым салу;
Президент өзінің президенттік өкілеттілігін атқару кезінде саяси партияға мүшелігін тоқтатуы қажет;
Мемлекет басшысының облыс, республикалық маңызы бар қала және астана әкімдері актілерінің күшін жою немесе тоқтата тұру жөніндегі құзыретін алып тастау;
Президенттің аудан, қала, ауылдық округ әкімдерін қызметінен алу құқын жою;
Президенттің Сенаттағы квотасын 15-тен 10-ға қысқарту;
Президенттің Конституциялық сот төрағасын және Жоғарғы сот кеңесі төрағасын тағайындауы үшін Сенаттың келісімі міндетті;
Президент облыс және републикалық маңызы бар қала әкімдерін тағайындауға мәслихаттардың келісімін алуы үшін баламалы негізде кемінде екі үміткер ұсынады.

№4. Парламентті күшейту

Сенат:

Президенттің Сенаттағы квотасын 15-тен 10-ға дейін қысқарту (олардың ішінде 5-і ҚХА-ның ұсынысы бойынша). Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасын Мәжілістен Сенатқа беру;
Сенат Мәжіліс қабылдаған заң жобаларын «қабылдамайды», керісінше «келіседі/келіспейді»;
Президент Конституциялық сот төрағасын, Жоғарғы сот кеңесі төрағасын тағайындауы үшін Сенаттың келісімін алады.

Мәжіліс:

Мәжілісті 70/30 қатынасында (70% партиялық тізім бойынша, 30% бір мандатты округтер бойынша) аралас жүйемен (пропорционалды-мажоритарлық) қалыптастыру;
Мажоритарлық жүйе бойынша сайланған депутаттар үшін императивті мандат енгізу;
Мәжілістегі Қазақстан халқы ассамблеясының квотасын жою;
Есеп комитеті Жоғары Аудиторлық палата болып өзгереді. Палата төрағасы өз жұмысы жөнінде жылына екі рет Мәжілісте есеп береді.

№5. Саяси партияларды тіркеу процедурасын жеңілдету

Тіркеу шегін 20 мыңнан 5 мың мүшеге дейін төмендету;
Өңірлік өкілдіктердің ең аз санын 600-ден 200 адамға дейін азайту;
Партия құру үшін бастамашыл азаматтар тобының ең аз санын 1 мыңнан 700 адамға дейін қысқарту;
Филиалдарды құру мерзімін 6 айдан 1 жылға дейін ұлғайту;
Құрылтай съезін өткізу мерзімін 2 айдан 3 айға дейін ұзарту;
Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатасының, Конституциялық соттың төрағалары мен мүшелерінің партиядан міндетті түрде шығуы керек;
Әкімдер мен әкім орынбасарларының партия филиалдарында қызмет атқаруына заңнамалық тұрғыдан тыйым салу.

№6. Сайлау процессін жаңғырту

Орталық сайлау комиссиясы мүшелері мен өкілдерінің партия қатарынан шығуы міндеттеледі;
Аймақтық сайлау комиссиясын тұрақты жұмыс істейтін, кәсіби мамандардан жасақтау қажет;
Бақылаушылардың қызметін Заң жүзінде реттеу;
Сайлаушылардың бірыңғай электронды базасын қалыптастыру;
Дауыс беру процессінің балама түрлерін кезең-кезеңімен кеңейту;
Жекелеген тұлғалардың ықпал етуін болдырмау мақсатында сайлау қорларына аударылатын қайырымдылықтың шекті көлемін белгілеу;
Сайлау процессіне шет елдердің араласуын болдырмау принципін күшейту.

№7. Жергілікті атқарушы және өкілетті билік органдары

Аудандық және қалалық мәслихаттардағы сайлаудың мажоритарлық жүйесін және барлық деңгейдегі облыстық мәслихаттардағы сайлаудың аралас жүйесін (пропорционалдымажоритарлық – 50/50) және императивті мандатты енгізу;
Мәслихат төрағасы қызметін енгізу Президент облыс әкімі қызметін тағайындауға мәслихаттардың келісімін алуы үшін баламалы негізде кемінде екі үміткер ұсынады;
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының экономикалық дербестігін нығайту;
Әкімдер мен әкім орынбасарларының партия филиалдарында қызмет атқаруына заңнамалық тұрғыдан тыйым салу;
Әкімдер орынбасарларының санына шектеу (үштен көп емес, ерекше жағдайларда – төрт).

№8. Сот және құқық қорғау жүйесін жетілдіру

Конституциялық кеңес Конституциялық сот болып өзгереді;
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесі мен қызметін Конституцияда жеке бап ретінде (прокуратураға ұқсас)
регламенттеу. Адам құқықтары жөніндегі уәкілге Конституциялық Сотқа жүгіну құқығын беру;
Прокуратура, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заңдарға Конституциялық заңдар мәртебесін беру;
Жоғары Сот Кеңесі отырыстарын онлайн өткізу. Жоғары Сот Кеңесінің конкурс қорытындысы бойынша түсініктемелерін жариялау;
Алқабилер сотының қатысуымен өтетін істердің санатын кеңейту (Қазір өте ауыр істер ғана қаралады);
Бас прокуратураға азаптау туралы істердің айрықша тергеулігін белгілеу;
Конституциядан өлім жазасын жазалау түрі ретінде алып тастау.

№9. Азаматтардың негізгі құқықтарын қорғау

Конституциядан өлім жазасын жазалау түрі ретінде алып тастау;
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесі мен қызметін Конституцияда жеке бап ретінде (прокуратураға ұқсас) регламенттеу. Адам құқықтары жөніндегі уәкілге Конституциялық Сотқа жүгіну құқығын беру;
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заңға Конституциялық заң мәртебе беру;
Бас прокуратураға азаптау туралы істердің айрықша тергеулігін белгілеу;
Отбасылық және тұрмыстық қатынастарда орын алатын құқық бұзушылықтарға қарсы тиімді іс-қимыл.

№10. Азаматтық қоғам институттары мен БАҚ рөлін күшейту

Өңірлердегі қоғамдық кеңес өкілдерінің, партия басшыларының, Парламент депутаттарының, Азаматтық Альянс басшылығының, жұртшылық өкілдері мен сарапшылардың қатысуымен жаңа «Ұлттық Құрылтай» институтын құру;
Сарапшылардың, ҮЕҰ және БАҚ өкілдерінің қатысуымен барлық ұлттық жобалар мен стратегиялық құжаттарды қоғамдық талқылау өткізу;
Барлық коммерциялық емес ұйымдардың қаржылық есептілігінің, құрылтайшылар құрамының, мүлкінің, кірістері мен шығыстарының жариялылығын міндеттеу;
БАҚ туралы жаңа заң әзірлеу және қабылдау. Отандық БАҚтың бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының айрықша құзыреттерін қысқарту.