(анамның ертегісі)
«Менің туған жерім Қоңырөлең ауылының
маңынан Арқас Алатауына көз салсаң,
шашын жайып жіберіп, мызғып кеткен
«Ұйқыдағы ару» аталатын
тау жотасын анық көресің»
(анамның әңгімесі)
Жетісу өлкесіндегі бүгінгі Жоңғар Алатауы деп аталып жүрген тауымыздың ежелгі тарихи атауы – Арқас Алатауы. Бұл жөнінде Қазбек бек Тауасарұлының «Түп тұқияннан өзіме шейін» деп аталатын әйгілі кітабында толық қамтылып айтылады. Осы таудың әр шыңы, әр бөлігі туралы ел ішінде «Алтын емел», «Қыз ұясы», «Ұйқыдағы ару», «Арқас батыр мен Аружан сұлу», «Қашама асуы» т.б. көптеген аңыз әңгімелер сақталған. Біз солардың бірін жырға қосып отырмыз.
Автор
1
Жанарынан күн көрінген,
Қара шашын – түн дедім мен.
Маңайынан күндік жерден,
Жүре алмайтын кім көрінген.
Әуезінен жыр бөлінген,
Күлкісінен сыр бөлінген,
Жанға шуақ тарайтындай,
Ерке басып жүргенінен.
Жымиғанда көзі жайнап,
«Қырылатын» тамам бойдақ.
Сөйлейтін-ді, айтар сөзін,
Ақылменен терең ойлап.
Айтқан әні асып қырдан,
Көрген жанды ғашық қылған.
Аружан қыз аймағында,
Ару еді асып туған.
Той дегенде ағылатын,
Алтын, күміс тағынатын,
Қазақ деген сері халық,
Бәрі күйші, бәрі ақын.
Қызбен ауыл танылатын,
Кездескендей бағыңа кім?
Аружан да бой жеткен соң,
Арқасты ойлап сағынатын.
Алғаш оны тойда көрген,
Тұлпар мініп тойға келген.
Бірін-бірі ұнатып қап,
Айрылмастай ойға келген.
Бір көрмесе сағынатын,
Мұңнан торқа жамылатын.
Бар қазақтың кезі еді ол,
Салт-дәстүрге бағынатын.
Қыз жігітке сөз бергенде,
Сөз бергенін көз көргенде.
Ата-баба жолыменен,
Құдаласар кез келгенде…
Қарс айрылып көк терегі,
Жасын жайпап өткен еді.
Ел басына ойда-жоқта,
Қара бұлт шөккен еді.
Шығыс жақтан жау келді деп,
Суық хабар жеткен еді.
2
Айыратын ерді жақын туыстан,
Ақырғанда аузынан от-жын ұшқан,
Езуінен ажал уы тамшылап,
Бір айдаһар бас көтерді шығыстан.
Осы емес пе жұрттың құты қашқаны –
Қарт бабаны жұртына ұмыт тастады.
Айдаһарға азық болмау үшін де,
Ойлағаны болды жалғыз бас қамы.
Қорқынышты үн елдің құтын қашырды,
Ауызынан атылған от-жасын-ды.
Құйрығымен іліп алып допша атты,
Үйдей-үйдей, зілдей қара тасыңды.
Арқас ердің қайнатты бұл намысын,
«Туғаным жоқ қара бастың қамы үшін.
Кеудемізге өлшеп берген Тәңірім,
Намысымды таптатпаймын жан үшін!»
Деді-дағы, тұлпарына мінеді,
Жаудан қайтып көрмеген-ді жүрегі.
Ер қаруы – бес қаруын асынып,
Қорамсасын иығына іледі.
Жасағандай дұшпанына ерегес,
Ердің жолын ештеңе де бөгемес.
«Сенен қорқып бұғып қалар мен емес,
Мені жолдан тайдыратын сен емес!
Жердің құрты, қайдасың?» деп ақырды,
Ер еді ол батыл әрі ақылды.
Елім үшін жаным құрбан қашанда,
Жебей гөр деп Пір бабасын шақырды.
Жебей гөр деп жасын төкті анасы,
Жебей гөр деп тұрды салқам даласы.
Боз қасқасын шалып құдай жолына,
«Сақтай гөр!» деп бата берді бабасы.
Сұржорғадан туған құлын – Сұр аты,
Айдаһардан кем емес-ті қуаты.
Жолға шықты «Иә, Пірім қолда!» деп,
Елді қорғап қалу болып мұраты.
Жау ішінде бір жәдігөй жүретін,
Көрінгенге ыржалаңдап күлетін.
Есерсоқтау біреу болып көрініп,
Ел ішінде не жатқанын білетін.
Арқас батыр атқа мінді дегенді,
Естігенде, естен танып бөгелді.
Өн бойынан әлі кетіп, қалшылдап,
Астындағы түйені енді шөгерді.
Тоқтап қалған секілденіп жүрегі,
Сұп-сұр болып, құты қашқан түр-өңі.
Жындарына ыржалаңдап күледі,
Қара суды қанжарымен тіледі.
Арқас ердің қуатының бастауы,
Аружандай аруда деп біледі,
Мәз болады орындалып тілегі.
Кәсіп қылған жәдігөйлік жадуды,
Мақсат етті қызды іздеп табуды.
Жолаушы боп кезіп жүріп ауылды,
Көріп қалды тым келбетті аруды…
3
Арқас батыр айдаһарға келеді,
Жал-жал болып жатқан алып төбе еді.
Айлық жерден жақындатпай жанына,
Ауызынан зәрлі жалын төгеді.
Сұр тұлпар да қолдан бермей намысты,
Қасқайып кеп қарсы жүріп, қарысты.
Айдаһармен батыр ұзақ алысты,
Тастар борап, алай-дүлей шаң ұшты.
Жазық жерге тас бораннан тау тұрды,
Көрді халық таудан ұшқан жарқылды.
Арпалыспен күн мен түнді айырмай,
Алты айдан соң айдаһар да алқынды.
Сақтай гөр деп бұл бәледен жанымды,
Берейін деп астымдағы тағымды.
Азу тісі алты қарыс айдаһар,
Жәдігөйді шақырып ап жалынды.
Жадылықпен қарт кейпіне кіреді,
Жүрегі де, тілегі де кір еді.
Түйе мініп арып-ашқан бейнеде,
Аружанның ауылына жүреді.
Қартты аяп қыз, қымыз берді күлімдеп,
Жәдігөй шал, «өзің де іш күнім» деп.
Байқатпай, көз ала беріп, у салып,
Қызға ұсынды екі қолы дірілдеп.
Үлкен сыйлап үйренген қыз, қайтармай,
ішіп салды, ішпеймін деп айта алмай.
Ойға алғаны орындалған жәдігөй,
Бара жатты бездең қағып, қайқаңдай…
Кенет Арқас қара терге малынып,
Әлсіреді екі өкпесі тарылып.
Дұға қылды қолдай гөр деп балаңды,
Қолдаушы Пір бабасына жалынып.
Пірі келіп қолтығынан демеді,
Айбатты ердің қысылғанын көреді.
Тіле деді: «Шын жүректен тілесең,
Тәңірім саған бір тілегің береді».
Арқас айтты: «Тілеуім ақ жол деді,
Бердің баба тілегімді мол деді.
Аман болсын туған елім, аймағым,
Аман болсын аққу қонар көл деді.
Жүре алмаймын қара басты қорғалап,
Елдің жасы ақпау үшін сорғалап,
Шың-құзымен көк аспанды тіреген,
Айдаһар да өте алмайтын жорғалап,
Тауға айналсам, елім арқа сүйейтін,
Қолда Пірім, бар тілегім сол болад!»
«Туғаныңнан сенің ыстық жүрегің,
Қараорманым деп соққанын білемін.
Ал, ендеше, әумин!, – дейді қол жайып,
Қабыл болсын арысым бұл тілегің!»
Арқас солай тауға айналып кетіпті,
Шың-құзымен жаудың жолын бекітті.
Ел-жұртына арқа сүйер қорған боп,
Есіл ерім, арманына жетіпті.
Еш алаңсыз өмір сүрген, ерікті,
Арқас таудай ерлеріне ел сеніпті.
Айдаһар да шың басынан құлдилап,
Найзатасқа шаншылып қап өліпті.
Туған жердің қуанышын ән ғылып,
Айтар болсаң, қосыла айтып, жаңғырып,
Арқас таудың тізесіне бас қойып,
Аружан да ұйықтап кеткен мәңгілік.
Тау басынан көлбей ұшқан сағым-мұң,
Менің-дағы жүрегімнен табылдың.
Арқас тауы отырғандай аялап,
Еппен ғана, ұйықтап кеткен аруын.
Ақын отыр тау басында шын жылап,
Жанын қинап, жауабы жоқ мың сұрақ…
Арудың көз жасындай боп Арқастан,
Жеті арасан ағып жатыр сылдырап.
